Patron ZSCKR w Sandomierzu- Mokoszynie „Ziemia Sandomierska”.                                 

  Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Sandomierzu- Mokoszynie od 1968 roku  nosi imię Ziemi Sandomierskiej. Jest to  patron nietypowy, gdyż zazwyczaj placówkom oświatowym nadaje się imiona sławnych i zasłużonych ludzi bądź ważnych instytucji. Jeżeli w tej roli występuje jakaś kraina, to musi mieć ona charakter wyjątkowy. Mówiąc o „ziemi sandomierskiej”, trzeba wziąć pod uwagę zarówno jej formalne funkcjonowanie jako jednostki terytorialnej w kontekście historycznym, jak też zamieszkujących ją ludzi  i jej przyrodniczą specyfikę. Sandomierz od najdawniejszego okresu swoich dziejów był ośrodkiem władzy zwierzchniej i zarządu nie tylko nad otaczającymi go, pobliskimi okolicami, ale także nad bardzo rozległymi terenami. Dzięki temu jego nazwa była przenoszona na terytoria o różnym zasięgu, wiążąc się z nimi na trwałe.  Już pierwszy historyk naszych dziejów, anonimowy mnich zwany Gallem, pisząc o podziale piastowskich ziem pomiędzy Władysława Hermana i jego dwóch synów w 1097 r., wymienił Sandomierz wśród kilku „stolic królestwa” (sedes regni principales). W praktyce oznaczało to zapewne, że gród ten stanowił centrum jednej z kilku dużych jednostek terytorialnych, zwanych z łacińska prowincjami, z których składała się ówczesna Polska.   W następnym stuleciu,  w wyniku podziału  państwa, którego dokonał przed śmiercią w 1138 r.  Bolesław Krzywousty, Sandomierz stał się ośrodkiem oddzielnego księstwa. Jako pierwszy objął w nim władzę syn Krzywoustego – Henryk, zwany Sandomierskim. Po nim rezydowali w tym grodzie kolejni Piastowie, a tytuł księcia sandomierskiego („dux sandomiriensis”) oznaczał władztwo nad całą wschodnią częścią krainy nazwanej z czasem Małopolską. Sandomierskim książętom podlegały obszary po obu stronach Wisły, na wschodzie ciągnące się aż do granic Rusi. Jednym z nich był Władysław Łokietek, który pod koniec XIII w. w oparciu o ten region podjął zakończoną sukcesem akcję jednoczenia piastowskiego dziedzictwa. W odnowionym przez niego Królestwie Polskim  dawne księstwa dzielnicowe nazywano w XIV w. ziemiami. Sandomierz był więc teraz stolicą „ziemi sandomierskiej” (terra Sandomiriensis),  a także jednego z kilkunastu mniejszych okręgów, zwanych kasztelaniami, leżących w jej obrębie. 

Wkrótce nastąpiły kolejne zmiany w systemie organizacji terytorialnej państwa. Większość ziem zaczęto określać mianem „województw” od urzędu wojewody, który od czasów dzielnicowych funkcjonował w niemal każdym z dawnych księstw. Wśród nich pojawiło się także województwo sandomierskie (Palatinatus Sandomiriensis). Wojewoda był dostojnikiem ziemskim, reprezentującym szlachecką społeczność swego terytorium wobec władzy monarszej. Natomiast kasztelanowie stali się jedynie urzędnikami tytularnymi,  ale – podobnie jak wojewodowie – mieli od czasu powstania sejmu walnego w końcu XV w. zapewnione miejsca w senacie. Z kolei w terenie realną władzę (administracyjną i sądową) w imieniu króla sprawowali od XIV w. starostowie, stojący na czele okręgów zwanych powiatami. Jednym z nich był także powiat sandomierski, którym zarządzał starosta urzędujący w miejscowym zamku. W 1474 r. uszczuplono województwo sandomierskie, odłączając od niego większość terenów położonych na wschód od Wisły i tworząc z nich województwo lubelskie. Taki stan utrzymał się aż do rozbiorów, w wyniku których wszystkie obszary, które wcześniej podlegały zwierzchnictwu Sandomierza, zostały objęte wraz z nim granicami zaboru austriackiego. Gdy w 1807 r. powołano do życia Księstwo Warszawskie, dwa lata później znalazły się one w jego obrębie, dzięki zwycięskiej wojnie z Austrią. Następny etap dziejów tego regionu zapoczątkowały uchwały Kongresu Wiedeńskiego, w wyniku których zostało utworzone Królestwo Polskie, złączone unią z Rosją. Zostało ono podzielone na osiem województw, a jedno z nich otrzymało nazwę sandomierskiego, choć jego władze umieszczono w Radomiu.  Wkrótce potem, w 1818 r. Sandomierz stał się też stolicą diecezji, obejmującej rozległe tereny na zachód od Wisły. Województwo sandomierskie przetrwało do 1837 r., gdy carska administracja zamieniła je na gubernię sandomierską, istniejącą do 1844 r. Potem Sandomierz pozostał już tylko stolicą powiatu w ramach guberni radomskiej. Ale jeszcze w czasie powstania styczniowego władze Tajnego Państwa Polskiego przywróciły województwo sandomierskie, powołując do życia jego władze cywilne i wojskowe, działające w konspiracji. Po odzyskaniu niepodległości Sandomierz był już tylko siedzibą powiatu, choć u schyłku lat trzydziestych pojawił się projekt utworzenia w nim stolicy województwa, co miało związek z budową Centralnego Okręgu Przemysłowego na terenach położonych w widłach Wisły i Sanu. Druga wojna światowa przekreśliła te plany. Po jej zakończeniu Sandomierz był nadal miastem powiatowym w województwie kieleckim, a w okresie 1975-1998 siedzibą gminy miejskiej w ramach województwa tarnobrzeskiego. W kwietniu 1981 r. nazwa „Ziemia Sandomierska” pojawiła się  jednak ponownie, gdy w 1980 r. nadszedł czas przełomowych wydarzeń, związanych z powstaniem wielomilionowego ruchu społecznego w postaci Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Gdy, po formalnym powołaniu go do życia, w całym kraju rozpoczął się proces tworzenia jego struktur terenowych, zgromadzeni w Stalowej Woli delegaci zakładów pracy województwa tarnobrzeskiego zadecydowali, że ich związkowy region będzie się nazywał „Ziemia Sandomierska”. W ten sposób stare, historyczne tradycje posłużyły na naszym terenie do określenia tożsamości lokalnych ogniw organizacji, która nie miała precedensu w całej historii Polski. 

Należy podkreślić, że termin „ziemia sandomierska” i inne nazwy obszarów wokół Sandomierza, to nie tylko same terytorium, ale przede wszystkim ludzie  mieszkający w jego obrębie, mający świadomość przynależności do lokalnej wspólnoty. W średniowieczu przejawiało się to między innymi w systemie organizacji wojska, które składało się z oddziałów rycerstwa zwanych chorągwiami. Najsławniejszy piętnastowieczny kronikarz Jan Długosz w opisie bitwy pod Grunwaldem, jako szóstą wśród pięćdziesięciu biorących w niej udział polskich chorągwi wymienił „chorągiew ziemi sandomierskiej” (vexillum Sandomiriensis terre), mającą na jednej połowie płachty swego sztandaru trzy złote belki w czerwonym polu, na drugiej zaś siedem złotych gwiazd w błękitnym polu. Taki herb ziemi sandomierskiej, z trzema belkami w prawym polu heraldycznym i gwiazdami o różnej liczebności (ostatecznie było ich dziewięć) w polu lewym, był  przez kilkaset lat jej znakiem tożsamości. Jedno z jego najstarszych przedstawień znalazło się na pochodzącym z XIV w. zworniku kolegiaty (obecnej katedry) sandomierskiej. W czasach nowożytnych wyodrębnioną społeczność tworzyła szlachta województwa sandomierskiego, gromadząca się na sejmiku ziemskim w Opatowie i na przeglądach pospolitego ruszenia w Koprzywnicy. W okresie zaborów w oparciu o ludność województwa sandomierskiego formowano oddziały walczące w powstaniach narodowych. W powstaniu listopadowym utworzono pięć batalionów „strzelców celnych sandomierskich” oraz dwa pułki „jazdy sandomierskiej”. W czasie powstania styczniowego, gdy jesienią 1863 r. z inicjatywy Romualda Traugutta podjęto akcję tworzenia regularnych oddziałów zbrojnych w oparciu o struktury terenowe, na terenie województwa sandomierskiego powołano do istnienia Dywizję Sandomierską i wchodzący w jej skład Pułk Sandomierski, do którego miano werbować mieszkańców powiatu sandomierskiego.  Mimo, że oddziały te nie zostały do końca sformowane, powstańcy z terenów sandomierskich mężnie i wytrwale zmagali się z wojskami rosyjskimi  aż do końca powstania.  W niezbyt odległych czasach ducha wspólnoty mieszkańców regionu sandomierskiego, podobnie jak całej Polski, na nowo ożywił wielki zryw solidarnościowy. Pod związkowym sztandarem z krzyżem, Orłem Białym w koronie i napisem „Ziemia Sandomierska” skupili się pracownicy zakładów z Sandomierza, Stalowej Woli, Tarnobrzega i wielu innych ośrodków. Ziemia sandomierska to również środowisko przyrodnicze o niespotykanych w skali całej Polski walorach. Niezwykle żyzne gleby i sprzyjający rolnictwu mikroklimat sprawiły, że od wieków jej tereny słynęły z obfitych zbiorów i uprawy roślin, nawet takich, dla których polskie warunki nie są zbyt sprzyjające. Świadczą o tym morelowe sady czy też istniejące już przed wiekami winnice, dziś przeżywające swój renesans. W ubiegłych stuleciach dominowała tu uprawa zbóż, w tym zwłaszcza pszenicy, która była głównym polskim towarem eksportowym, wywożonym Wisłą przez Gdańsk na zachód Europy. Także i w tej dziedzinie nasz region zaznaczył wyraźnie swoją wyjątkowość. Jedna z najbardziej cenionych odmian pszenicy nazwana została nawet „sandomierką”. Karol Filipowicz, znany popularyzator postępu rolniczego na ziemiach polskich w XIX wieku, tak pisał (pod pseudonimem Marian Prawdzic) na jej temat: „Pszenica sandomierska, sławna w całym świecie ze swego przepysznego ziarna … jest bardzo plenna, ale tylko w sandomierskiej glebie. W innych okolicach wyradza się prędko, daje plon mały i liche czerwone ziarno. Dlatego więc, kto chce siać tę pszenicę, powinien sprowadzać co 3 lub 4 lata świeże nasienie wprost z sandomierskiej ziemi”. Taką opinia, sformułowana przez wybitnego specjalistę, jest najlepszym świadectwem wyjątkowej i niepodważalnej pozycji, jaką nasz region zajmuje od wieków na gospodarczej mapie Polski.

Opracowanie:

Alicja Szatan

Bibliografia

Ziemia sandomierska, w: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, F. Sulimierski, t. 10, Warszawa 1889, s. 278-292.

Marjan Prawdzic, [K. Filipowicz], Pszenica, jej różne gatunki i uprawa, Warszawa 1893.

Studia sandomierskie. Materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego, red. T. Wąsowicz, J. Pazdur, Warszawa 1967.

Atlas historyczny Polski,  Seria A, nr 2: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 1-2, Warszawa 1993.K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993.

Stawicki, J. Pająk: Ziemia Sandomierska – przykład regionu historycznego – propozycje i próby przekształceń, w: Uwarunkowania historyczno-kulturowe współczesnej organizacji przestrzennej państwa. Seminarium Komitetu Architektury i Urbanistyki Polskiej Akademii Nauk,  red. nauk. H. Adamczewska, Kielce  1993.

Stawicki, J. Pająk, Ziemia Sandomierska, w: Polskie regiony. Podstawy kulturowe regionalizacji Polski, red. E. Wysocka, M. Konopka, Ciechanów 1997.

Teterycz-Puzio, Geneza województwa sandomierskiego. Terytorium i miejsce w strukturze państwa polskiego w średniowieczu, Słupsk 2001.

Z. Pająk, Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego, [w:] Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, red. J. Wijaczka, Kielce 2001, s. 49-72.

Ptak, Państwo i Kościół w krajobrazie sandomierskim we wcześniejszym średniowieczu, w: Ziemia, człowiek, sztuka. Interdyscyplinarne studia nad ziemią. Archeologia, historia, kultura, sztuka, red. U. Mazurczak, Lublin 2015, s. 357-374.